Unesco Goodwill Ambassadeur Deeyah Khan over het belang van artistieke vrijheid n.a.v. de Werelddag voor de Persvrijheid.
Op 3 mei viert de Werelddag voor de Persvrijheid het belang van persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting in het algemeen. Tijdens de officiële viering in Jakarta (Indonesië) komt ook artistieke vrijheid aan bod: het wordt steeds vaker beschouwd als een pijler van fundamentele vrijheden.
Muzikant en filmmaker Deeyah Khan kan uit ervaring meespreken over de schending van artistieke vrijheid. Ze is in 2016 benoemd tot de eerste Unesco Goodwill Ambassadeur voor artistieke vrijheid en creativiteit.
Hoe bent u zich gaan inzetten voor de rechten van artiesten?
“Toen ik zeven jaar was begon in Noord-Indiase klassieke muziek te studeren in mijn geboorteland Noorwegen. Ik kreeg les van Ustad Bade Fateh Ali Khan van Pakistan en Ustad Sultan Khan van India, meesters in het genre. Ik begon een muzikale carrière uit te bouwen. Eerst zong ik traditionele muziek uit Zuid-Azië, later aangevuld met invloeden uit de hedendaagse muziek.
Naarmate ik meer en meer een publiek figuur werd, namen bepaalde elementen uit de moslimgemeenschap me in het vizier. Als gevolg van de opkomst van fundamentalistische vormen van de islam, worden muzikanten, met name vrouwelijke musici, beschouwd als beschamend of immoreel en kunnen ze op basis daarvan vervolgd worden. Ik werd lastiggevallen en bedreigd. Ik werd het slachtoffer van een mislukte ontvoeringspoging. Bij een andere gelegenheid spoot iemand een bijtende chemische stof in mijn gezicht toen ik op het podium stond. Dit was verwoestend voor mij.
De aanhoudende bedreigingen dwongen mij in ballingschap toen ik 17 was. Daarna realiseerde ik mij dat talloze artiesten over de hele wereld gelijkaardige ervaringen hebben.
Dit besef bracht een diep engagement bij mij teweeg en leidde tot mijn betrokkenheid bij Freemuse, een maatschappelijke organisatie die schendingen van artistieke vrijheid aan de kaak stelt. Ik begon te begrijpen hoe belangrijk de rol van kunst is in gesloten en repressieve samenlevingen. Kunstenaars kunnen moeilijke vragen stellen over de wereld waarin ze leven en uitdagende of taboeonderwerpen op aantrekkelijke en emotionele wijze aansnijden. Het is ook een manier om ons gemeenschappelijk erfgoed uit te drukken en verbindingen van begrip en empathie tussen mensen te creëren. Zoals in de Conventie voor de bescherming van de diversiteit van cultuuruitingen van 2005 staat, wordt de culturele diversiteit versterkt door de vrije stroom van ideeën en gevoed door voortdurende uitwisseling en interactie tussen culturen.”
Kunst is complementair aan een vrije pers
Waarom is het belangrijk om over artistieke vrijheid te praten op de Werelddag voor de Persvrijheid? Wat is het verband?
“Persvrijheid is de hoeksteen van elke democratie. Het maakt het mogelijk voor burgers om de machthebbers te controleren, om te weten wat er in hun naam wordt gedaan, en om ervoor te zorgen dat machtsmisbruik wordt aangepakt. Dit geldt zowel voor machtsmisbruik door overheden, geestelijken of bedrijven.
Maar zangers en dichters, filmmakers en schilders, spelen ook een rol bij het uitdrukken van politieke en sociale problemen. Kunst kan op een creatieve en fantasierijke manier mensen aanspreken - van graffiti tot opera - en bereikt vaak een ander publiek. Een protestlied kan op een andere manier acties tegen een repressieve staat op gang brengen dan pakweg een opiniestuk in de krant.
Kunst is complementair aan een vrije pers: beide zijn manieren om onze wereld en onszelf te begrijpen. Beide moeten beschermd worden. Kunstenaars, niet minder dan journalisten, zijn een doelwit van de staat en andere repressieve krachten. Er zijn tal van voorbeelden van het sluiten van galerijen en tentoonstellingen, van het annuleren van concerten, van het lastigvallen, bedreigen, gevangenzetten of zelfs vermoorden van zangers en romanschrijvers. Als de vijanden van de vrijheid van meningsuiting de kracht van kunst erkennen, dan moeten haar bondgenoten dat ook doen.”
Culturele diversiteit is een bepalend kenmerk van de mensheid
Uit cijfers blijkt dat het recht van kunstenaars om zich uit te drukken, wereldwijd meer druk staat. Wat zijn de grootste bedreigingen voor artistieke vrijheid en wat kan Unesco eraan doen?
“Dit zijn donkere tijden voor de vrijheid van meningsuiting. Aan de ene kant worden bepaalde staten steeds repressiever. Ze beperken vrijheden en gooien schrijvers, kunstenaars en activisten die hun macht uitdagen, in de gevangenis. Aan de andere kant zijn er radicale religieuze of politieke bewegingen die kunst onderdrukken die ze als beledigend beschouwen. Sommige van de meest zichtbare gevallen zijn vaak radicale islamistische bewegingen, maar er zijn ook ultranationalistische en blanke racistische bewegingen die over heel Europa en daarbuiten groeien, die proberen om uitdrukkingen van diversiteit de kop in te drukken. In sommige regio's vormen bedrijven een van de meest sterke bedreigingen voor artistieke expressie, vooral waar de staat politiek en economisch zwak is.
Een ander aspect is meer sluimerend: het risico van zelfcensuur. Hoe kunnen we weten hoeveel artiesten hun onderwerp hebben veranderd omdat ze bang zijn om thema's te behandelen die te gevoelig liggen? Hoe kunnen we weten hoeveel mensen zich zouden willen uiten, maar bang zijn voor de gevolgen in hun familie en gemeenschap, met name vrouwen en meisjes?
Zoals in de Unesco-conventie van 2005 staat, is de culturele diversiteit een bepalend kenmerk van de mensheid en vormt dit onderdeel van ons gemeenschappelijk erfgoed. De liedjes, schilderijen en gedichten die nu worden verbannen zijn kostbare onderdelen van het toekomstige erfgoed van de mensheid. We moeten kunst beschermen, en degenen die het produceren.”
Vrij verkeer en toegang tot internationale markten zijn essentieel voor elke artistieke carrière. Wat zijn de grootste uitdagingen in die opzicht waarmee u te maken krijgt als filmmaker?
“Ondanks de principes van de Conventie van 2005 is het verkeer van kunstenaars, met name van die uit het Zuiden, nauwelijks verbeterd. Landen worden steeds achterdochtiger naarmate xenofobie steeds meer opkomt. Het aanvragen van visa is zeer complex geworden. Dat is met name een probleem als een artiest een internationale tournee wil organiseren. Telkens een artiest geweigerd wordt om te reizen, gaat er een artistiek contact verloren.
We leven in een zeer verdeelde wereld, waar isolationisme steeds vaker voorkomt, waar mensen zich terugtrekken achter grenzen en achter verdeeldheidspolitiek. Terwijl het noodzakelijk is dat we allemaal horen van mensen die niet zoals ons zijn, zodat we kunnen leren van wat ze te vertellen hebben. Het is door kunst en verhalen dat we onze gelijkenissen en verschillen kunnen zien, en wat ons menselijk maakt. In een wereld die lijkt te teren op verdeeldheid, is in contact komen met onze gedeelde menselijkheid belangrijker dan ooit.”
