Unesco Vlaanderen

Cultureel erfgoed onder vuur: 60 jaar Verdrag van Den Haag

Gepubliceerd op 14/05/2014 door Unesco Platform Vlaanderen

Het opblazen van de brug van Mostar tijdens de oorlog in ex-Joegoeslavië, de ontploffing van de Bamiyan Boeddha's in Afghanistan door de Taliban, de continue golf van vernieling van Syriës erfgoed in de huidige burgeroorlog, ... de voorbeelden van cultureel erfgoed onder vuur zijn - jammer genoeg - legio. Nochtans werd er 60 jaar geleden (1954) een verdrag tussen Unesco-lidstaten onderhandeld in Den Haag. Dit moest zulke vernielingen helpen voorkomen en draagt daarom als naam 'het Verdrag inzake Bescherming van Culturele Goederen in geval van een Gewapend Conflict'.

Een korte geschiedenis

Het in 1954 afgesloten Verdrag van Den Haag is niet het de eerste internationale verbintenis dat tot doel heeft cultureel erfgoed te beschermen. In 1899 en 1907 werden al enkele eerste stappen gezet tijdens de toenmalige Haagse Vredesconferenties. Vervolgens werd in 1935 het zogenaamde Roerich-Pact ondertekend. Het mocht echter niet baten, getuige de vernielingen tijdens WOII. Om deze reden werd er hard verder gewerkt aan een nieuw, comprehensief Verdrag. Op 14 mei 1954 resulteerde dit proces in het Verdrag inzake Bescherming van Culturele Goederen in geval van een Gewapend Conflict. Dit Charter gaat uit van de noodzaak van bescherming van culturele goederen vanuit de overtuiging dat vernieling hiervan een verlies inhoudt voor de hele mensheid (preambule). Culturele goederen verwijzen hier niet enkel naar historische bouwwerken, maar naar alle roerende of onroerende goederen die van groot belang zijn voor het culturele patrimonium van alle volken (Art. 1). Bijkomend werd in 1954 een eerste Protocol toegevoegd omtrent het verbod op illegale export van cultuurgoederen en de teruggave van illegaal geëxporteerde goederen. In 1999 volgde een Tweede Protocol dat een speciaal comité voor het Verdrag oprichtte en enkele concepten verduidelijkte.

Verdeeld succes

Dat het Verdrag geen onomstotelijk succesverhaal is, hebben de afgelopen 60 jaar bewezen. In 2001, bliezen de Taliban de Boeddha's van Bamiyan op omdat deze immense standbeelden uit de 6de eeuw symbool stonden voor verafgoding. Hoewel Amerikaanse troepen in april 2003 gestationeerd waren voor het Nationaal Museum van Irak, werd de inhoud genadeloos geplunderd. In Timbuktu werd in 2013 onherstelbare schade aan cultureel erfgoed toegebracht door rebellen. Maar liefst 14 mausoleums zouden volledig vernield zijn, alsook delen van de Djingareyber Moskee die gebouwd werd rond 1327. Volgens Annette Schmidt, curator van het Rijksmuseum Volkenkunde, werd Timbuktu juist getroffen omwille van zijn status als cultureel erfgoed: zo werd internationale reactie verzekerd.

Het zou niet juist zijn om enkel op het niet naleven van het Verdrag in te gaan. De invoering van het Blauwe Schild als embleem voor beschermd cultureel erfgoed - dat dient toegekend te worden door de nationale overheden - heeft vele andere sites kunnen behoeden voor erger. Zo werden er naast de 15000 geplunderde objecten uit het Iraaks Nationaal Museum, 8366 waardevolle voorwerpen tijdig in veiligheid gebracht. Tot slot was het Verdrag in enkele lidstaten, waaronder Nederland, de aanzet tot de oprichting van speciale comités ter bescherming van cultureel erfgoed binnen het leger of politie.

Het Verdrag doorgelicht

Naar aanleiding van de 60-jarige herdenking van het Verdrag organiseerden de Nederlandse en Vlaamse Unesco Commissie op 12 mei 2014 een jongerendebat en expertdiscussie rond de toekomst van het Verdrag in Den Haag.

Een dertigtal studenten voerden een vurig debat rond de relevantie, impact en toekomst van het Verdrag. Ze besloten dat het Verdrag nog steeds erg relevant is: cultureel erfgoed geraakt nooit uit de mode. Het belang van cultureel erfgoed school voor hen in de rijke geschiedenis die het goed vertegenwoordigt, in de bron van identificering met je cultuur, maar ook in de economische waarde ervan. Daarom dient de bescherming van cultureel erfgoed prioritair te zijn, naast - en niet in de plaats van, of onderdanig aan - humanitaire bescherming. Ook geloofden ze dat militaire belangen nooit de bovenhand mogen halen: militaire belangen zijn meestal niet meer dan strategische keuzes, die het Verdrag op een perverse manier gebruiken. Hoewel het Verdrag niet door alle lidstaten ondertekend werd, geloven de jongeren toch in de kracht ervan. Zo heeft het een sensibiliserend effect. De menselijke ketting rond de Bibliotheek van Alexandrië in 2011 is hiervan een mooi voorbeeld. Toch vinden de jongeren dat het Verdrag aangepast moet worden om een betere naleving te verzekeren.

Ook de experts vonden dat het Verdrag beter kan. René Teijgeler, directeur van Culture and Development, wees op de nood aan inclusie van niet-statelijke actoren. Enerzijds wordt veel vernieling veroorzaakt door niet-statelijke actoren, anderzijds spelen niet-statelijke actoren, zoals ngo's, een belangrijke rol bij de bescherming en herstel van culturele goederen. Benjamin Goes, voorzitter van het Comité voor de Bescherming van Culturele Goederen in geval van Gewapend Conflict, vroeg op zijn beurt om meer aandacht voor de preventieve stappen die genomen moeten worden ter bescherming van erfgoed. Het Tweede Protocol heeft hier alvast meer aandacht voor, maar kent weinig ratificaties (enkel 67 staten terwijl 126 het Verdrag van 1954 ratificeerden). Jan Hladic, hoofd Cultural Heritage Protection Treaties bij Unesco, erkende de nood aan meer middelen. Biljana Volchevska van het Centre for International Heritage Activities legde de nadruk dan weer op de waarden die achter erfgoed schuilen. Zolang we niet beseffen dat erfgoed getroffen wordt o.w.v. de waarden die het vertegenwoordigt, stelde ze, kunnen we verdere vernieling niet stoppen. Enkel door het besef van de universele waarde van erfgoed kunnen we plundering en vernieling voorkomen.

Tekst: Line Kuppens, Vlaams Unesco Jongerenvertegenwoordiger


N.a.v. de 60-jarige herdenking van het Verdrag van Den Haag werd de fototentoonstelling 'Culture under Attack' georganiseerd. Bezichtig de fototentoonstelling online op www.cultureunderattack.org