Drugs tekenen niet alleen diegenen die eraan verslaafd zijn, ze wegen ook zwaar op de samenleving. Het Management of Social Transformations (MOST) programma van de UNESCO stelt een rapport over de problematiek samen waarin specialisten van op het veld hun ervaringen en ideeën uit de doeken doen.
Economie
"Drugs worden vaak uit verdediging geproduceerd," zegt Alain Labrousse van het Franse Observatoire des drogues et des toxicomanies (OFDT) en oprichter van het Observatoire Géopolitque des drogues (OGD). Economische beleidsmaatregelen kunnen de drugsproblematiek doen uitdijen wat dan weer zijn weerslag heeft op de samenleving. "Structurele economische maatregelen en het opheffen van invoerrechten bijvoorbeeld, dwingen de boeren van kleine landen om mee te spelen op de wereldmarkt. Om te overleven beginnen ze met het kweken van illegale gewassen om met de opbrengsten ervan de kosten van hun gewone teelt te dekken," aldus Labrousse.
"In Peru, waar de rijst van de Amazone streek moet concurreren met de uit Azië geïmporteerde rijst, vonden de boeren maar één alternatief: coca kweken -dat verkoopt altijd." Twintig jaar geleden was het in de Amazone vallei van Apurimac zo goed als onmogelijk voor een landbouwer om een lening af te sluiten, en dus geraakte coca bekend als "el banco" (de bank): er werd een vijfde van de landbouwgrond gereserveerd voor dugs, om er de andere vier vijfden mee te betalen. Inmiddels liep dat één vijfde op tot 80-90%.
Sociaal onevenwicht
Structurele veranderingen brengen het sociale evenwicht in steden in gevaar. De tienduizenden kantoor- en bankbedienden die de voorbije twintig jaar hun job verloren in Afrika en Latijns-Amerika, verhogen de druk op de bevolking en wegen zwaar door op de werkloosheidscijfers. En werklozen zijn een gegeerde doelgroep van drugshandelaars, als gebruikers en smokkelaars.
"Laaggeschoolden zoeken hun toevlucht tot drugs," zegt Labrousse, "en de beter geschoolden worden door de handelaars gewaardeerd als smokkelaars: vaak spreken ze verschillende talen, zijn gesofistikeerd en moeilijk uit te pikken, zijn het gewoon om te reizen en hebben dikwijls nuttige contacten over de hele wereld."
Overheidscorruptie
Dat velen niet kunnen weerstaan aan de verlokkingen van de drugsindustrie heeft natuurlijk te maken met de enorme bedragen die er te verdienen vallen. Zelfs overheidsfunctionarissen worden er soms door verleid. MOST correspondent Christian Geffray vertelt het verhaal van Jabes Rabelo, een Braziliaans parlementslid die zich inhield met drugssmokkel. Toen zijn broer door de politie in 1991 werd aangehouden met 540 kilo cocaïne in zijn bezit, "belegde de burgemeester van de parlementariër's woonplaats een uitzonderlijke gemeenteraad om te bespreken hoe het fortuin en de rijkdom van Rabelo verborgen kon worden vooraleer de Federale politie arriveerde." De andere betrokken medeplichtigen vonden het zelfs niet nodig om op de vlucht te slaan, "zo kon een misdaad plaatsvinden binnen een overheidsorgaan, letterlijk en figuurlijk."
In Mexico, zo meldt MOST correspondent Luis Astorga, worden drugsbaronnen soms zo machtig dat ze de bescherming genieten van overheidsinstellingen. Hij geeft het voorbeeld van Generaal Jesus Gutierrez Rebollo die drugsheer Amado Carrillo de hand boven het hoofd hield terwijl hij aan het hoofd stond van het nationaal instituut voor drugsbestrijding. Uiteindelijk werd hij veroordeeld tot 35 jaar voor het verhandelen en opslaan van wapens.
Sociale invloed
In de jaren 1980 kregen bepaalde drugshandelaars de status van volksheld in Colombia. Het bekendste geval is wellicht Pablo Escobar van het Medellin kartel. "Voor sommigen was hij een soort van Robin Hood, want ondanks zijn beruchte gewelddadigheid hielp hij ook woningen in arme buurten bouwen en creëerde hij jobs voor de werklozen," vertelt Anne Proenza, voormalig Colombia correspondent voor de Franse krant Le Monde. "Toen hij dood was, rouwde de helft van Colombia, want het is er zeer moeilijk om je sociale status te verbeteren. Drugs zijn, net als voetbal, een snelle manier om op de sociale ladder naar boven te klimmen."
Vroeger pronkten drugshandelaars zorgeloos in het openbaar met hun rijkdom, niemand die hen een strobreed in de weg legde. Maar nadat Ernesto Samper in 1994 tot president van Colombia verkozen werd, veranderde de houding van de overheid tegenover de drugsbonzen. Samper kwam zelf in opspraak wegens vermeende steekpenningen afkomstig van de drugsmaffia, en begon onder druk van het gerecht en de Verenigde Staten aan een schoonmaakoperatie, om zijn land en zijn reputatie schoon te vegen.
Rolmodellen
Colombia lijkt Escobar als rolmodel te hebben afgezworen, maar jongeren kijken nog steeds naar hem op. Zijn graf is een toeristische trekpleister. In Mexico zingen de populaire traditionele liedjes niet langer de lof van de Zapatisten maar van de drugshandelaars. Als er op de Afrikaanse televisie een drugsraid te zien is, noteren tieners de naam van de dealer en proberen ze ermee in contact te komen. In rijke landen heeft zo'n uitzending misschien een ontmoedigend effect, in Afrika is het tegendeel waar.
In Zuid-Afrika wortelde de drugshandel zich in de erfenis van het politieke en etnische onderscheid die oorlog en apartheid nalieten. MOST researcher Laurent Laniel: "in de Zuid-Afrikaanse samenleving leven gemeenschappen meestal naast elkaar, zonder zich te vermengen. Het netwerk van handelaars is op dezelfde etnische manier georganiseerd. Door het illegale karakter vergroot het bovendien de onderlinge verbondenheid in de bendes die zich ermee inlaten. Het etnische onderscheid verhindert evenwel niet dat de bendes 'zaken' doen met groepen van een andere gemeenschap."
Dromen
Sinds de kusten van Haïti en Venezuela op de smokkelroute van drugs op weg naar de VS kwamen te liggen, dromen de meeste plaatselijke jongeren nog maar van een ding: een verloren pak cocaïne vinden en rijk worden door het te verkopen. De armen dromen ervan rijk te worden, en zij die het 'gemaakt' hebben, dromen ervan om hun kinderen in de hogere lagen van de samenleving te introduceren. Veel kinderen van grote drugshandelaars volgden een opleiding aan de voornaamste Amerikaanse universiteiten. Deze transformatie naar "respectabiliteit" is een proces van lange adem dat werd voorspeld door de Italiaanse rechter Giovanni Falcone voor hij in 1992 door de maffia werd vermoord.
Ook de samenlevingen van rijke landen ontsnappen niet aan de gevolgen van drugshandel. In de VS, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Scandinavië specialiseren motorbendes zich in witwaspraktijken en controleren ze uiterst gesofistikeerde financiële operaties, aldus Labrousse.
Tradities verdwijnen
Zelfs traditionele samenlevingen komen in de ban van drugs. De Paez Indianen van de zuidelijke Colombiaanse provincie Cauca gingen prat op hun culturele identiteit tot de jaren 1990. Ze kauwden altijd al op cocabladeren, maar de intrede van opium en heroïne zette het verval van hun samenleving in. Jongeren begonnen steeds meer alcohol te drinken, kochten wapens en vochten onder elkaar.
Toen de streek in 1994 zwaar getroffen werd door een aardbeving, spraken de gemeenschapsouderen van "de straf van Pacha Mama (Moeder Aarde) omdat we het geld dat we verdienden met de kweek van opium verkwistten. We investeerden het niet in landbouw of huisvesting, maar verbrasten het aan drank en wapens." Ze zeiden niet: "omdat we opium kweekten."
