Unesco houdt op 26 en 27 juni 2014 een internationaal congres over het onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog in het Provinciaal Hof in Brugge. De eerste dag stond in het teken van de toestand en het belang van sites met scheepswrakken.
Mensen associëren de Eerste Wereldoorlog in de eerste plaats met loopgraven en de uitstekend onderhouden militaire begraafplaatsen en herdenkingsmonumenten in de Westhoek. Aan de slachtoffers die de oorlog op zee maakte, wordt veel minder aandacht besteed. En dat is een algemene vaststelling: ook het wetenschappelijk onderzoek naar het onderwatererfgoed is veel minder vergevorderd dan dat naar andere aspecten van Wereldoorlog I. Niet verwonderlijk dus dat Khalil Karam, voorzitter van de algemene vergadering van lidstaten van de Unesco-conventie voor de Bescherming van Cultureel Onderwatererfgoed, bij zijn inleiding van de conferentie van wal stak met deze vaststelling die meteen het belang van de conferentie onderstreepte.
Van afval tot erfgoed
Het beschouwen van scheepswrakken en gezonken vliegtuigen als onderwatererfgoed is een relatief recente evolutie. Voordien werden wrakken beschouwd als afval op de zeebodem. Voor de schepen die tot zinken werden gebracht tijdens de Eerste Wereldoorlog, is dit bijzonder te betreuren. We moeten er ons immers van bewust zijn dat veel van die scheepswrakken ook de laatste rustplaats zijn van de mensen die met het schip vergingen. En hopelijk zal niemand tegenspreken dat begraafplaatsen van de gesneuvelden uit de Eerste Wereldoorlog het verdienen om met respect behandeld te worden.
Het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog dat onder water ligt, staat bloot aan verschillende bedreigingen. Zeewater is een uitstekende omgeving om corrosie vrij spel te geven, wat nefast is voor de metalen structuren van de gezonken schepen. Ook sleepnetten van de visserij brengen beschadigingen toe aan scheepswrakken. En dan is er nog de mens: duikers durven al eens een 'souvenir' van een wrak mee naar de oppervlakte brengen en commerciële bedrijven schrikken er niet voor terug om de vracht van gezonken schepen boven te halen of om kostbare metalen van de scheepswrakken te recupereren. Dit laatste wordt mee in de hand gewerkt doordat er relatief weinig bekend is over het onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog. Experts schatten dat er zo'n 10 000 schepen op de zeebodem liggen waarvan de locatie niet bekend is.
Bescherming van de Unesco-conventie
Om onder de bescherming van bovenvermelde Unesco-conventie te vallen, moeten scheepswrakken en ander onderwatererfgoed zoals vliegtuigen of ondergelopen steden, minstens 100 jaar volledig of gedeeltelijk onder water liggen. Het is dus pas vanaf dit jaar dat het onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog geleidelijk aan van de bescherming van de Conventie kan genieten. Onderwatererfgoed van de landen die zich aansloten bij de Conventie wordt bij voorkeur in situ bewaard, dat betekent dat er niets naar boven wordt gebracht tenzij daar dwingende redenen voor zijn. Bovendien is het verboden om dergelijke sites commercieel uit te baten, evenals om ze te verstoren door de lading of metalen te recupereren.
Niets in de Conventie belet echter om internationale afspraken te maken voor een versterkte of versnelde bescherming van het onderwatererfgoed van de Eerste (en Tweede) Wereldoorlog. In zijn bijdrage over de toestand van het cultureel onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog, riep Michel L'Hour van het Franse Département des recherches archéologiques subaquatiques et sous-marines dan ook op om internationale afspraken te maken rond een betere bescherming van het cultureel onderwatererfgoed van de Eerste én de Tweede Wereldoorlog. Omwille van het belang ervan, uit respect voor de gesneuvelden en om de impact van de vele bedreigingen ervoor te beperken.
leine verhalen uit de Groote Oorlog
Het grote verschil tussen de bekende militaire begraafplaatsen van de Westhoek en sites met onderwatererfgoed is dat deze laatste in principe onverstoord bleven en een rechtstreekse getuige zijn van de Eerste Wereldoorlog. Bovendien maken de verhalen van hoe de schepen vergingen, de gevolgen van oorlog tastbaar. Het zijn verhalen van het lijden van individuen, verhalen die niet aan bod komen in de algemene beschrijving van de geschiedenis van Wereldoorlog I. Door het verhaal te vertellen van hoe een schip en zijn bemanning ten onder ging aan de oorlog, wordt de confrontatie met de gruwelijke gevolgen van oorlog een stuk persoonlijker. In die zin draagt dit onderwatererfgoed een waarschuwing voor de gevolgen van gewelddadige conflicten en een vredesboodschap uit. Dit gegeven is volgens James Delgado van de Amerikaanse Nationale Oceanic and Athmospheric Administration (NOAA) de reden waarom die organisatie zich inzet voor de inventarisering en de bescherming van cultureel onderwatererfgoed.
De eerste dag van de conferentie maakte dus duidelijk wat er op het spel staat en waarom Unesco de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog aangrijpt om meer bewustzijn te creëren, bij zowel wetenschappers, beleidsmakers en het grote publiek, voor het belang van cultureel onderwatererfgoed en de bescherming ervan. Het congres is een belangrijke stap naar de defragmentatie van het wetenschappelijk onderzoek naar cultureel onderwatererfgoed en naar meer internationale samenwerking en netwerking rond dit onderwerp.
Aanbevelingen
Op de tweede dag van de conferentie zullen de deelnemers van gedachten wisselen over wat er moet gebeuren om het cultureel onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog beter te beschermen. Dit zal uitmonden in een reeks aanbevelingen die de leidraad zullen vormen voor de toekomstige inspanningen van Unesco ter bevordering van het bewustzijn en de bescherming van cultureel onderwatererfgoed.
Het internationaal wetenschappelijk congres over het onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog kan plaatsvinden dankzij steun van de Vlaamse overheid. Ook de provincie West-Vlaanderen en de stad Brugge zetten de schouders onder dit evenement.
Unesco Conventie voor de Bescherming van het Cultureel Onderwatererfgoed
Activiteiten rond het onderwatererfgoed van de Eerste Wereldoorlog bij Unesco
