In het eerste deel hebben we de geschiedenis geschetst van het TPNW en het NPT. In dit tweede deel onderzoeken we mogelijkheden om te beletten dat oorlogszuchtige leiders ongestraft hun gang kunnen gaan. Tegelijk belichten we een aantal horden die we daarvoor moeten zien te nemen. Hoe moeilijk dat is en welke rol het TPNW en andere supranationale organen daarin kunnen spelen.
Deel 2: Is er dan geen manier om de straffeloosheid van oorlogsmakers een halt toe te roepen?
Struikelstenen
Hoe komt het dat niemand de oorlog kan stoppen? En dat de oorlogsmisdaden ongestraft blijven? Daar zijn heel wat oorzaken voor. Sommige daarvan hebben te maken met de aard van het beestje ‘mens’. Andere zijn eerder te wijten aan systeemfouten in de manier waarop wij als mensengemeenschap onze onderlinge zaken regelen. Hieronder volgt een lijstje van obstakels op de weg naar een duurzame vrede.
Verboden wapens
Het TPNW maakt kernwapens illegaal op dezelfde manier waarop we eerder biologische en chemische wapens verboden hebben. En ook antipersoonsmijnen en clustermunitie. Niettemin blijven er van elk van die verboden wapens nog behoorlijk wat over. En ze worden ook nog steeds ingezet. Quasi straffeloos. Hoe kan dat?
Onder de rook en de desinformatie die typisch zijn voor gevechtssituaties is het geen eenvoudige klus om sluitende bewijzen te verzamelen van oorlogsmisdaden. De informatie die we krijgen van de strijdende partijen is nagenoeg altijd ‘gekleurd’. Human Rights Watch en Bellingcat zijn een paar van de organisaties die er niettemin in slagen om betrouwbare informatie te verzamelen over oorlogsmisdrijven. Denk maar aan de bewijzen die ze verzamelden van het neerhalen van vlucht MH17 van Malaysia Airlines in juli 2014 boven Oekraïne door een Russische Boek-raket.
Er liggen daarnaast nogal wat andere hindernissen op de weg die naar een rechtszaak leidt.
Er is het veto van de vijf KWS in de Veiligheidsraad dat elke mogelijke actie tegen hen blokkeert.
Daarnaast is het zo dat het International Gerechtshof enkel bevoegd is voor VN-leden die toegetreden zijn tot deze overkoepelende, onafhankelijke internationale rechtbank. Ook in deze oorlog is gebleken dat de showprocessen tegen krijgsgevangenen aan beide zijden van het conflict eerder propaganda dan weloverwogen rechtspraak zijn.
Bovendien is het ver van eenvoudig om de verantwoordelijken van misdaden tegen de menselijkheid te laten berechten en hun straf te laten ondergaan. Bij gebrek aan een echte wereldregering en onafhankelijke internationale strafuitvoeringsrechtbank zal er behoorlijk wat druk nodig zijn van de publieke opinie over de landen heen om ervoor te zorgen dat ook in tijden van oorlog loontje uiteindelijk om zijn boontje komt.
De manie van de macht
Macht is een raar beestje. Macht doet iets met een mens. Macht is verslavend. Macht vraagt steeds om meer macht. Macht is ook precair, nooit gegarandeerd. Daarom streeft een machthebber naar bevestiging van zijn macht. Bij wie macht heeft, kriebelt het om die ook te gebruiken. Met leugens, demagogie en misleiding. Maar ook met repressie. En met geweld. Het hebben van een groot leger creëert een gevoel van macht, van overmacht. En van overmoed. Wie doet mij wat? Wie durft mij iets in de weg leggen?
Dan is het gevaar van imperiaal denken niet meer veraf. Ik heb veel en sterke wapens en soldaten. Als andere landen hebben wat ik wil of nodig heb: grondstoffen, voedsel, waarom zou ik mij dat niet toe-eigenen? Het gewoon pakken. Zo fluistert het gevoel van oppermachtig zijn. Wat dan weer leidt tot oorlog, ongelijkheid en onrecht. Rijken – in alle betekenissen van het woord – zorgen voor zichzelf, ten koste van anderen. De mythe van het roemruchte verleden van grote rijken is gebouwd op lijken, van arbeiders, boeren en soldaten. Die eerst opgepept werden met verhalen over het vaderland, de snode vijand en het verdedigen van de eigen aard.
De keizers van toen heten nu presidenten maar de machtafstand, de grootheidswaan, de ongelijkheid, de handlangers die de vuile werkjes opknappen en de hele hiërarchische piramide zijn gebleven. Steeds weer wordt vergeten dat politieke macht een mandaat hoort te zijn. Een bevoegdheid die je krijgt. Een dienst aan de gemeenschap.
De illusie van allianties
In een wereld waarin macht, geld en wapens de plak zwaaien, is het niet vreemd dat er bondgenootschappen ontstaan. Zeker in tijden van dreigende oorlog. Samenwerken met en kunnen schuilen onder de paraplu van een sterker land of beter nog een supermacht, lijkt dan een aantrekkelijke keuze. Maar er zitten addertjes onder het gras.
Het probleem met allianties is dat ze een vijand nodig hebben om hun bestaansrecht te motiveren. Geen vijand betekent geen nood aan een bondgenootschap.
Bovendien is het maar de vraag of de bondgenoten ook vrienden zijn? Zoals Kissinger destijds zei: “America doesn't have friends, America only has interests.” Het gaat om belangen, meer dan om vrede of veiligheid.
Enerzijds zijn er de wapenmakers die hun winst willen kunnen blijven uittellen. Vrede levert hen niet veel op. De leden van de alliantie neigen er dan toe om minder uit te geven aan bewapening. Als er geen oorlog is, hoeft het wapentuig niet vervangen te worden.
Anderzijds durft de grootmacht die de kern uitmaakt van een bondgenootschap, wel eens hegemonistische trekjes te vertonen. Hoe meer kuikens er onder haar vleugels bescherming zoeken, hoe machtiger ze is.
In politiek en misdaad betekent bescherming vaak ook overheersing, dwang of zelfs onderdrukking. Zoals de adjudanten van een pester of een maffiabaas onder diens bescherming staan. Wat vaak ook betekent de vuile werkjes te moeten opknappen. Kijk maar hoe Lukashenko, de president van Wit-Rusland, mee in bad moest bij de oorlog in Oekraïne en hand- en spandiensten diende te leveren voor Poetin.
Een mooi voorbeeld van hoe allianties kunnen evolueren is de NAVO. Na de koude oorlog bleef de NAVO tegen alle logica in bestaan hoewel zijn langjarige tegenstander, het Warschaupact, ontbonden werd. Het was even zoeken voor de NAVO naar een nieuwe bestaansreden na de koude oorlogsjaren. Dus trok de alliantie op avontuur buiten de geografische grenzen van het Noord-Atlantische terrein. Het opkomende islamitische terrorisme hielp daarbij een handje en stoute jongens zoals Saddam Hoessein. Libië, Irak, Afghanistan, … ze passen alle in dat scenario. De wapenmakers tevreden en de NAVO politieagent van de wereld.
Ondertussen was de NAVO in opeenvolgende golven uitgebreid richting Rusland. Dat was niet naar de zin van Poetin, die deze uitbreiding als een bedreiging ervoer en bijgevolg begon aan de wederopbouw van de Russische strijdkrachten. Tot het mogelijke NAVO-lidmaatschap van Oekraïne de druppel was die zijn emmer deed overlopen en hij tot de invasie van het buurland besloot. Waarmee de cirkel gesloten was en de oude vijand de nieuwe vijand geworden was. En de NAVO opnieuw bestaansrecht verworven had.
Dat heet een zichzelf waarmakende voorspelling. En zo ligt er nog een op de loer. In 2021 werd AUKUS boven de doopvont gehouden. Een trilateraal veiligheidspact tussen de VS, UK en Australië met focus op China. Hoe denk je dat ze daar in Peking over denken? Het vermoeden rijst dat de Chinezen zich daardoor niet ‘veiliger’ of gerustgesteld voelen. Zeker niet na het blitzbezoek van Pelosi aan Taiwan.
Allianties dienen de vrede niet. En evenmin het klimaat of de honger. Wat uitgegeven wordt aan bewapening, komt de ontwikkelingslanden niet ten goede. Noch de strijd tegen kanker en andere ziekten.
Hoe moet het nu verder?
Er is duidelijk nog heel wat werk aan de winkel. Wat doen we met staten die de mensenrechten aan hun laars lappen? Die oorlogsmisdaden plegen en die vervolgens simpelweg ontkennen. Die hun eigen bevolking misleiden en bedriegen. Desinformatie en hate speech zijn ook vormen van geweld. Verbaal geweld dat een oorlog kan uitlokken of goed praten. Even dodelijk en straffeloos als hun niets ontziende bombardementen op burgers. Of de opgestoken middelvinger van het Russische bombardement op Kiev op het ogenblik dat VN-secretaris-generaal António Guterres op bezoek was in de hoofdstad van Oekraïne. Veel duidelijker kan hun misprijzen niet zijn voor een op regels gebaseerde wereldorde.
De kernzin van het Handvest van Unesco is: Since wars begin in the minds of men, it is in the minds of men that the defences of peace must be constructed. Klopt helemaal, we moeten blijven proberen het oorlogsdenken tegen te gaan. We hebben dringend nood aan een ander narratief waarin de klemtoon ligt op samenwerking in plaats van competitie. Een verhaal van collectieve veiligheid in plaats van afdreiging. Waarbij in de wereldpolitiek behoedzaamheid (kijken en omzien) voorop staat , samen met de zorg voor de meest kwetsbaren en het besef van onderlinge afhankelijkheid en gedeeld gemeenschappelijk belang in plaats van het ‘brinkmanship’ (opzoeken van de limieten van een risicovolle koers om een voordeel uit de brand te slepen.) dat nu het spel bepaalt. Waarbij wij beseffen dat wij de beheerders of misschien nog meer de mantelzorgers zijn van deze kwetsbare planeet en al wat daarop leeft. Het inzicht dat wij verantwoording verschuldigd zijn voor dat ecosysteem waarvan wij en onze kinderen afhankelijk zijn.
Maar wat doe je met een bevolking waarvan de geesten vervuild en verwrongen zijn door fake news en complottheorieën? Of simpelweg botte leugens en propaganda. In een wereld waarin machtigen stratego en monopoly tegelijk spelen met als inzet het voortbestaan van de aarde? Terwijl ze ervan uitgaan dat ze ongestraft hun gang kunnen gaan. Als cowboys in het Wilde Westen.
Geen vrede zonder gerechtigheid
Het besef alleen dat wij verantwoordelijk zijn voor het voortbestaan van deze fragiele wereld zal niet volstaan. Zolang vrijbuiters straffeloos door kunnen gaan, zal onze overleving en die van de hele biosfeer een dubbeltje op zijn kant blijven. Niet echt iets om op te gokken.
We hebben een nieuw veiligheidsdenken nodig. Meer nog een veiligheidsarchitectuur. Een concept dat niet steunt op competitie en macht maar op gemeenschappelijk belang. Laten we een nieuw Congres van Wenen samenroepen. Waarin we bindende afspraken vastleggen over hoe om te gaan met autocratische machtsvormen, met territorialiteit en nationalisme, met uitbuiting en corruptie, met oorlogszucht.
Dus hebben we nood aan nieuwe structuren. Die deze afspraken afdwingbaar maken. Misschien zullen de oorlog in Oekraïne en het TPNW uiteindelijk de breekijzers blijken te zijn om de straffeloosheid van de oorlogsmakers finaal terug te dringen.
Ondertussen zitten de vredesbewegingen niet stil. Zij bereiden acties voor, zowel op het vlak van het vetorecht, als op dat van de aansprakelijkheid van de oorlogvoerende partijen. Zo worden op een onpartijdige manier zowel het denazificeren van de Donbas, het door de Russen bezette deel van Oekraïne, als de de-russificatie van het niet bezette deel van Oekraïne, uitvoerig gedocumenteerd, wegens mogelijk racisme en misdaden tegen de menselijkheid.
Het is hoog tijd om de scheiding der machten ook op het hoogste niveau door te voeren. Want, zoals Brandsma schrijft in zijn boek ‘Polarisatie’: Wanneer overleg het conflict niet oplost, is er een overkoepelende macht nodig. Met een onafhankelijk Internationaal Gerechtshof dat de bevoegdheid èn de tanden heeft om een leider die oorlogsmisdaden op zijn kerfstok heeft te dagvaarden en te veroordelen. Met een Algemene Vergadering die echt wetgevend kan optreden en een Veiligheidsraad als collegiale regering. Beide zonder vetorecht maar misschien wel met een systeem van bijzondere meerderheden bij bepaalde beslissingen. Kortom, drie machten die elkaar in evenwicht houden en kunnen terugfluiten. En ook de cowboys onder de lidstaten.
We zullen wellicht meer dan een Greta Thunberg nodig hebben om het verzet tegen hun straffeloosheid op de agenda te krijgen. En een niet aflatende druk vanuit de publieke opinie, wereldwijd. Laat dit een oproep zijn. De impact van een gemotiveerde wereldbevolking valt niet te onderschatten. Ga er niet van uit dat we dat niet kunnen. Denk aan de val van Ceaucescu in december 1989. Toen de bevolking toonde dat ze niet bang meer was van hem en ook zijn geheime politie hem liet vallen, verdampte zijn macht ter plekke. Geen enkele alleenheerser kan alleen heersen.
Guido Ooghe
De Antwerpse Vredesleerstoel organiseert in oktober 2022 een studiedag en masterclass over een mogelijke nieuwe veiligheidsarchitectuur in Europa met de bekende Britse historicus en politicoloog Anatol Lieven. Precieze data en locatie volgen, onder andere via dit kanaal.
Over de auteur:
Guido Ooghe is lid verschillende vredesorganisaties. Hij publiceert over vrede en onderwijs.
Deze tekst valt inhoudelijk en stilistisch uitdrukkelijk onder de verantwoordelijkheid van de auteur.
